Herinner iemand aan de tien geboden en prompt gaat hij zich eerlijker gedragen, was wat wetenschappelijk onderzoek ons ooit vertelde. Het was geen fraude of boze opzet van de Amerikaanse psycholoog Dan Ariely, wiens TED-talks worden toegepast in opleidingen en op de werkvloer, zegt Bruno Verschuere, de Amsterdamse psycholoog die recentelijk de herhaaloefening coördineerde. “Misschien was het de tijdgeest. De standaard van het onderzoek is veranderd, we zijn strenger voor onszelf geworden.”
Hoe reageren mensen op morele prikkels. Komen we echt tot fundamentele gedragsverandering als we herinnerd worden aan de geboden, aan bijvoorbeeld de erecode van het bedrijf?
Uit het Tiengeboden-artikel in de Volkskrant van 25.05.18 begreep ik dat bedrijven briefjes met hun tien geboden ophangen om eerlijkheid te bevorderen. Ik kan me voorstellen, dat je even gaat nadenken als je zo’n briefje leest. Het kan een tijdelijk effect hebben op gemoedsrust en moreel gedrag. Misschien vraag je je even af: doe ik het juiste? Misschien herinnert het briefje aan vroegere tijden, toen je van huis uit meekreeg wat goed en wat slecht was. Je leefde de regels van thuis en/of van het geloof. Maar, waren het ook regels van jou?
Is het niet zo, dat we pas werkelijk veranderen als we keuzes maken vanuit onszelf? Niet uit angst voor een autoriteit of instituut? Niet vanuit aanpassing ‘zoals het hoort of moet’? Een werkelijk doorleefde keuze waar je voor te staan hebt als het er op aan komt?
Dat dit een nog veel grotere kluif is dan het naleven van regels van anderen, is dat niet de kluif die voor ons ligt? Een groot deel van de westerse wereld heeft de klassieke waardensystemen ontmantelt. De bijbel, God en geboden zijn voor veel mensen niet meer de basis van het bestaan. Nietzsche plaatste ons voor een eenzame, persoonlijke opgave om zelf te ontdekken wat de waarden zijn waarvoor we willen leven, of sterven. Als je de waardensystemen ontmantelt die buiten jezelf staan, dan heb je jezelf huiswerk gegeven. Je kunt niet meer terugvallen op de klassieke grondslagen voor het bepalen van een morele richting, voor het onderbouwen van ethische keuzes, voor het verantwoorden van gedrag. De mens van deze tijd heeft zichzelf grond te geven en dat doet au. Want, hoe doe je dat? Wie heeft ons dat geleerd?
Ik moet terugdenken aan het La Scuola-project Tien woorden, hertaling van de tien geboden. Deze hertaling leverden gedachten op voor deze tijd. De rijke woorden van de lang geleden geformuleerde geboden konden we plaatsen in het heden. Het tweede gebod ‘geen andere goden voor mijn aangezicht’ bijvoorbeeld, was hertaald naar ‘Vertrouwen, hebben wij genoeg aan onszelf?’ De beginregels van de bijbehorende korte tekst luiden: ‘Toen ik een kind was, dacht ik als een kind.’ Nu ik volwassen ben, ben ik verantwoordelijk, moreel verantwoordelijk voor mijn doen en laten. Ik kan me niet meer verschuilen achter regels van anderen.
