Afgelopen week organiseerden we een avond filosoferen met kunst. Op zo’n avond wordt kunst als opstapje gebruikt, als spiegel om kwesties die ons bezighouden naar boven te halen. Achteraf kun je zeggen dat het onderwerp op tafel lag, nog voordat we begonnen waren. Eén van de deelnemers poneerde de stelling dat we toch wel erg luxe bezig waren, filosoferen ’terwijl de wereld in brand staat’. Het gesprek kabbelde verder om even later te veranderen in het onderwerp van de avond: de macht in en buiten mijzelf. Aanleiding was het schilderij van Jeroen Krabbé.
Stopt nadenken als ‘de wereld in brand staat?’. Stopt dan de wil om helder en zuiver te willen denken? Stel, je zou niet af en toe stilstaan bij wat er gebeurt, bij je eigen gedachten daarover, hoe zou je voor jezelf weten waar je staat? Wat betekenisvol is, welke afwegingen je moet maken? Hoe je je moet verhouden tot dat wat er gebeurt, of er sprake is van bijvoorbeeld verantwoordelijkheid of niet?
Filosoferen is het ontdekken van onze eigen vrije mentale ruimte. Een ruimte die ons helpt om kwaliteit en betekenis van eigen gedachten te ontdekken, onderzoeken en te definiëren. Een kamer in onszelf waar we ons terug kunnen trekken om ons te bezinnen op de buitenwereld en het omgaan daarmee. Op alledaagse vragen als ‘Wil ik dit werk blijven doen of niet? Hoe voed ik mijn kinderen op?’. Maar ook op vragen als: ‘Waar heb ik invloed op en waarop niet? Wat is goed, waar? Wat vind ik hiervan in deze situatie, onder deze omstandigheden?’. Gebruik maken van deze kamer geeft mentale vrijheid omdat we onszelf bij elk vraagstuk, bij elke gebeurtenis op een kruispunt zetten waar we kunnen kiezen. Dankzij deze levensruimte staan we zelfbewuster in het leven, zorgzamer en zorgvuldiger. Het ontwikkelen en onderhouden van onze mentale gezondheid, die tevens de kleur en dynamiek van onze levenshouding en daarmee van onze relaties bepaald, van onze plek in de samenleving, is dat luxe? Is filosoferen juist niet broodnodig in een tijd waarin we ons niets meer laten gezeggen door anderen, door instanties, religieus of niet en we dus zelf onze mind op moeten maken over wat goed of fout is? In een samenleving waar het er op aan komt dat we autonoom en creatief denken?
Ja, mensen zijn op de vlucht of geraakt door wreedheid in welke vorm dan ook. Ver weg, maar ook dichtbij. Het raakt ons, maar we hoeven onszelf er niet door te laten verlammen. Het is aan ons hoe groot wij de buitenwereld maken. Het is ook aan ons hoeveel macht wij onszelf toekennen in het oplossen van al die problemen. We kunnen reëel van betekenis zijn zolang we doen wat binnen onze mogelijkheden ligt, bijvoorbeeld door het bieden van een luisterend oor of concrete hulp. We kunnen er voor anderen zijn zolang we onszelf niet gevangen zetten met irreële gedachten over invloed. Niet op alles in het leven hebben wij controle of zeggenschap. We kunnen geraakt zijn, maar het hoeft ons leven niet te bepalen, laat staan over te nemen.
Als we ons denken op orde hebben, als we bewust zijn van wat binnen onze mogelijkheden valt en niet, en als we van daaruit kunnen handelen en reageren, dan hebben we zoveel te bieden. Een machtig gevoel.
‘Geef me de moed om alles te accepteren wat niet in mijn vermogen ligt, de energie om alles te doen wat wel in mijn vermogen ligt, en de wijsheid tussen die twee onderscheid te maken.’ Epictetus (55-135)
illustratie: Jeroen Krabbé, Zittende mannetjes in een bedje (1948) uit de serie Zin in kunst.
