Bildung – van modegril naar zelfbesef

Marco Lituani, La Scuola, academie voor levenskunst
De afgelopen dagen startten universiteiten en hogescholen het nieuwe jaar met de gebruikelijke toespraken. Na de studentenrellen dit voorjaar hadden 5 universiteiten de behoefte om ‘bildung’ te preken, zelfontplooiing. De NRC sprak van een modegril. Laten we uitgaan van goede bedoelingen. Zo op het oog is er aandacht voor deze belangrijke kant van ons mens-zijn, voorbij het rendementsdenken.

Geen mens kan om zichzelf heen, schrijft A. F. TH. van der Heijden in Uitverkoren. Je moet je zelf in het geding brengen om het leven vorm te geven. ‘Ziels-sculptuur’ noemt Peter Bieri dat. Deze Zwitserse filosoof roept op om onszelf te bewerken. Om een kritisch bewustzijn te ontwikkelen (wat betekent dat precies, hoe weten wij dat het zo is?), een historisch en cultureel bewustzijn (wat is mijn geschiedenis, in welke cultuur leef ik naast andere culturen?), morele sensibiliteit (een idee over goed en kwaad), samengevat “een zo’n breed mogelijk begrip van de vele mogelijkheden om een menselijk leven te leiden”.  Zelfkennis en kennis van onze omgeving is waartoe hij verleidt. Hij daagt ons uit op afstand en verbinding. Kijk vanuit zelfbeschikking naar jezelf en naar je omgeving, én weet je verbonden.

Waarom zouden we ons leven bewerken? Ons leven wordt geleefd. ‘Het is wat het is,’ is een veelgehoorde uitdrukking. Nee, niets moet. (Omdat het van mij zou moeten… Leven vanuit dat moeten is leven vanuit een norm van buitenaf i.p.v. je eigen idee over wat nodig is.) Willen we onszelf boetseren, werken aan een ziels-sculptuur of hoe je dat ook zelf noemt? Wat is je tegenargument? Laten lopen en kijken hoe je je zelf ontwikkelt? Hoe je reageert op impulsen van buiten zonder daar een enig idee bij te hebben? Waarom toch al die moeite, die worsteling om te doorgronden wat het leven ons kan brengen en wat wijzelf aan het leven kunnen toevoegen, vraagt Erik Pool zich af in Aanwijzingen voor het goede leven. We kunnen toch gewoon ontdekken waar we straks staan?

Waar doen we goed aan? We moeten een besluit nemen: of het een, of het ander. (En geen besluit is ook een besluit.) Ook het besluit om niet te boetseren, om niet een gebouwd, gebildet, leven te leiden is een opdracht aan jezelf. Dan heb je jezelf de opdracht gegeven om jezelf als een “persoon in gelatenheid” te ontwikkelen.

Wil je jezelf besturen, passend bij de mogelijkheden die je hebt, en niet worden bestuurd door processen van buitenaf, dan leef je vanuit een andere verantwoordelijkheid. Je neemt jezelf in beheer en gaat aan de slag. Vanuit een natuurlijk verlangen naar groei en ontwikkeling gaan we op pad om, nieuwsgierig naar ons zelf en naar de ander, het eigen leven steeds beter te doorgronden en het vrij baan te geven door de barrières op te ruimen die onze ‘bildung’ belemmeren. Een verlangen van binnenuit. Zelfwording als uitdrukking van ons diepste wezen. “Het toelaten van een voortdurend proces van zelfwaardering en de daaraan verbonden onzekerheid verdragen.”

Bildung lijkt gekaapt te worden door het onderwijs. Bildung voor volwassenen als natuurlijk maar ook bewust gekozen proces van ouder worden, raakt zo ondergesneeuwd. Maar ook nu kunnen we weer kiezen: geloof jij in bildung voor volwassenen?

Op de Haagse Hogeschool opende de koning het collegejaar. Ontvangen door een haag van fotograferende mobieltjes gaf hij zijn visitekaartje af. Niet in zijn toespraak zat de boodschap, maar in zijn openingszin: “De mens gaat boven de techniek. We moeten elkaar in de ogen blijven kijken.”
Van modegril naar zelfbesef. Je zelf aankijken – en de ander. Bildung maakt ons niet klaar voor de toekomst, het is de start van ons leven. Het is geen opleiding of scholing, “het is een op zichzelf staande waarde, net als liefde.” Omdat we van het leven houden. “De poëtische, gelukzalige ervaring van het leren van een taal voor het eigen bestaan.”

Meer over bildung lees je in de essay Bildung, een optimistisch voornemen.

illustratie: beeld van Marco Lituani