‘Bildung – dat wil zeggen: het proces van ontwikkeling, beschaving, vorming – is iets dat mensen met elkaar en voor zichzelf doen: je ontwikkelt jezelf. Andere mensen kunnen ons omvormen of omscholen, maar onszelf vormen of scholen kunnen we alleen maar voor onszelf. Dat is meer dan alleen een woordspelletje. Jezelf vormen is werkelijk iets anders dan gevormd worden, een opleiding genieten. Een opleiding doorlopen we met het doel uiteindelijk iets te kunnen. Als we ons daarentegen ontwikkelen, dan werken we eraan dat we iets worden – we streven ernaar om op een bepaalde manier in de wereld te zijn.’
‘Jezelf willen ontwikkelen is, dat kan dus bijna niet anders, een optimistisch voornemen. Je gaat er vanuit dat het je ergens brengt waar je nu nog niet bent. Je gaat ervan uit dat het daar beter kan zijn dan hier. Je gaat er vanuit dat het een reële kans van slagen heeft er te komen. Je gaat er op z’n minst vanuit dat het zin heeft het te proberen. Deze optimistische zin om je best te doen er iets moois van te maken vertelt al veel over jezelf. Bijvoorbeeld dat je zin hebt je in levenskunst te verdiepen en dat je wilt ontdekken wat het voor jou en jouw leven kan betekenen. Want levenskunst is hetzelfde als ‘jezelf ontwikkelen’. Wie is de mens die deze zin heeft en zich de moeite van de zelfontwikkeling getroost?’
‘Hoe kom je er dan achter wat te kiezen? Hierbij spelen taal en verbeelding een rol. Staande op een cruciaal punt in je leven (studeren of niet studeren? kinderen of geen kinderen?), moet je met je voorstellingsvermogen aan de slag. Door de consequenties van de verschillende keuzes te verbeelden, kun je de keuzes tegen elkaar afwegen. Hoe ziet mijn leven eruit als ik niet ga studeren? Wat betekent dat écht? En als ik wel ga studeren? Het is een heel geconcentreerde vorm van kiezen, werkelijk bewust leven, zoals Joep Dohmen benadrukt.’
‘In het bildungsproces gaat het er niet alleen om de kennis over jezelf te vergroten. Het gaat er ook om jezelf in je denken, voelen en willen op waarde te schatten, je met één deel te identificeren en je van de rest te distantiëren. Daarin bestaat het creëren van een identiteit van de ziel. Zo beeldhouwen wij een ziels-sculptuur voor onszelf. Ik kan met de wereld van mijn wil, mijn gedachten en gevoelens om verschillende redenen ontevreden zijn: omdat het ontbreekt aan overzicht en innerlijke harmonie; omdat ik daarbuiten voortdurend mijn neus stoot; omdat ik mezelf daarin vreemd voorkom. Dan heb ik in de ruimste zin van het woord een éducation sentimentale nodig, dat wil zeggen die soort vorming die men ooit met goede reden hartenbildung noemde: gebaseerd op groeiend inzicht in de logica en dynamiek van mijn zielenleven leer ik dat gedachten, wensen en gevoelens geen onafwendbaar noodlot zijn, maar iets dat je kunt bewerken en veranderen. Ik ervaar wat het wil zeggen om niet alleen in mijn handelen maar ook in mijn willen en ervaren zelfbeschikkend te worden.’
‘We zijn er niet aan gewend met onze ziel aan de slag te zijn. We lopen soms wel met onze ziel onder de arm, noemen mensen ook wel eens zielig en houden vaak zielsveel van bepaalde mensen. Maar zielswerk kennen we niet goed. Dat maakt het ook zo lastig als je je voorneemt jezelf te ontwikkelen. (…) We vrezen een onplezierige ervaring. De angst slaat ons om het hart. Maar daar moet je doorheen als je jezelf wilt ontwikkelen. Er is moed nodig om voor de angst niet weg te lopen en er door heen te breken. De stoute schoenen aan en d’r op af. En hoe erg kan het zijn? Je komt jezelf tegen, allicht, maar ben je eigenlijk wel in staat jezelf te ontlopen? Kun je zonder jezelf leven?’
Deze citaten zijn afkomstig uit ons cahier Jezelf ontwikkelen is een optimistisch voornemen.
De levenskunstdenker Joep Dohmen werd in november door ons geïnterviewd: Zonder bildung geen zicht.
Joep verzorgde in 2010 voor Studium Generale van de Universiteit van Utrecht een lezing over Bieri/Mercier, een Zwitserse bildungsfilosoof:
Bildung is reflexieve zelfontplooiing. Joep schetst de hoofdlijnen, de kernpunten van Bildung:
* ben jij nieuwsgierig naar de wereld?
* weet je wat je weet: wat is het geval en waarom?
* ben jij historisch nieuwsgierig – vanuit afstand nemen – naar je eigen cultuur? Vanuit het weten dat het best anders had kunnen zijn. Kun je je die (eigen cultuur) opnieuw eigen maken?
* morele sensibiliteit: belangrijke waarden hadden ook anders kunnen zijn. Beheers jij de kunst van balans bewaren van ‘erkennen van het vreemde’ en ‘vasthouden van eigen opvattingen’?
* expressie: hoe ontdek, geniet en verwerk jij? Hoe druk jij je uit i.p.v. te papegaaien?
* zelfkennis: begrijp je jezelf in je ervaringen? Begrijp je waar je vandaan komt en waar je naar op weg bent: wat is voor jou van belang? Zelfkennis is ook zelfbestemming: waar wil je aankomen in je leven? Wat is je zelfcensuur? Het inzicht in de kwetsbaarheid van je identiteit maakt dat je niet zomaar iets overneemt (van anderen).
* de poëtische spirituele ervaring: hoe sta je daar open voor? Is er vreugde omdat je iets beter begrijpt, opluchting als je een grens hebt verlegd? Is er nog opwinding over essentiële zaken, over onechtheid?
